Somoniylarning kelib chiqishi: turkiy yoki fors-tojik? Somon-xudot (2-qism)

Avvalgi qismni o‘qish…

Somon-xudot aynan shu nikoh natijasida vujudga kelgan oilaning vakili bo‘lgan. Uning shajarasidagi ayrim ismlar, xususan, Tamg‘och (Tamg‘os, Tamg‘osp, Tag‘mos, Tamgors, Tamg‘ot, Samtag‘on)ning turkiy ekanligiga olimlar allaqachon eʼtibor berganlar. Shajarada keltirilgan boshqa ismlarni, masalan, Shovul, Tag‘on va Jabbo ham qadimgi turklar orasida keng tarqalgan Sul (Saul), To‘g‘on va Jabg‘u ismlari va unvonlari bilan taqqoslash mumkin. Qolaversa, qadimgi turklar hozirgidek eroniy ismlardan ham keng foydalanganligi hammaga maʼlum.

Manbalardagi maʼlumotlarga ko‘ra, Somon-xudot Somon nomli bir qishloqning asoschisi bo‘lib, bu qishloq Balx viloyati, Samarqand viloyati yoki Termiz viloyatida joylashgan. Somon (sāmān) ismining kelib chiqishi haqida ham turli fikrlar aytilgan. Rivoyatga ko‘ra bu so‘z “farovonlik” maʼnosini bildirgan¹. Pahlaviy tilida sāmān so‘zi “chegara”, “mintaqa”, fors tilida esa “tartib”, “intizom”, “boylik” maʼnolariga ega. Manbalarda Sām(ān) atoqli oti ham qayd etilgan. Avestaga ko‘ra, Sāmān (Thamanaois) odamlari Harahvatiš viloyatida yashaganlar. Somon (sāmān) ismining kelib chiqishini chigilcha saman, yaʼni “somon” so‘zi bilan ham bog‘lash mumkin. Lekin, bizningcha, bu fikrlarning barchasi haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi va hali to‘liq isbotlanganicha yo‘q. Somon ismining kelib chiqishini shaman so‘zi bilan bog‘lashga ham urinishlar bo‘lgan. Markaziy Osiyo, Ural va Sibirdagi ural-oltoy xalqlari tarixida saman/shaman/samay/samar nomli etnonim mavjud bo‘lib, bu xalqning uzoq o‘tmishdagi ajdodlari qadimgi vaqtlarda oltoy xalqlari orasiga janubiy hududlardan ko‘chib kelgan². Beruniyga ko‘ra, O‘rta Osiyoda ash-shamaniyya nomli din vakillari bo‘lib, ular butlarga sig‘inganlar, lekin braxmanlarga nafrat bilan qaraganlar. Xuroson ahli buddaviy dinidagilarni shamaniyin yoki shamanān (shaman so‘zining ko‘plik shakli) deb ataganlar. Ibn an-Nadim ham buddaviy diniga eʼtiqod qiluvchilarni as-samaniyya deb atagan. Hind mifologiyasida šamana so‘zi “hukmdor” va Yima xudosining ismi sifatida ishlatiladi, buddizmda esa Sāmān yoki Šramāna so‘zi eʼtiqodda “tirishqoqlik qilganlar”ga nisbatan ishlatilgan bo‘lib, ular buddaviylar tizimida ikkinchi bosqichdagi ruhoniy daraja sohiblari hisoblangan.

Shamanizmdagi shaman so‘zi ham xuddi shu so‘zdan kelib chiqqanligi maʼlum. O‘rta asrlarda Hindistonda Sāmān nomli shahar qayd etilgan. Zardushtiylarning diniy adabiyotida Sāmān ismi Akatash (Aka-taš), Akoman (Akoman), Arastay (Arastāy), Varan (Waran), Nanxais (Nanhais), Sabuk (Sabuk), Taurech (Taureč), Xion( Hyon) i Zarech (Zareč) singari iblislar va salbiy shaxslar qatorida qayd etilgan. Buddaviy xudolar va kohinlar zardushtiylarning ko‘z o‘ngida “iblis” sifatida bo‘lishi mumkin edi. Ushbu ismlarning ayrimlarida turkcha so‘zlar va etnonimlarni ko‘rish mumkin: tash, tay, kuman, avar, tur, xion. Pahlaviy saman (Sāhmān) ismi sanskritcha “g‘amxo‘rlik ko‘rsatuvchi” maʼnosini ham bildiradi. Bahrom Chubin turk xoqoni El-tegin (Parmuda, Nilixon)ning qiziga uylangan edi. U esa buddaviy diniga eʼtiqod qilgan bo‘lib, 588 yilda Turk xoqonligi tarkibiga endigina kiritilgan Toxoriston va Gandxara hokimi etib tayinlangan. U Kashmirda buddaviy ibodatxona qurdirgan va Buxoroga buddaviy dinini olib kelgan³. Xitoy sayohatchisi U-kun 759-764 yillar orasida Kashmir va Gandxaradagi buddaviy ibodatxonalar ichida VI-VII asrlarda turk hukmdorlari va ularning oila aʼzolari tomonidan yuz yil oldin qurilganlarini o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan. Xususan, Kashmirda turklar asos solgan “xotun ibodatxonasi”, turk xoqonining o‘g‘li asos solgan Ve-li-te-le, yaʼni Ve-li-tegin yoki El-tegin ibodatxonasi, Gandxarada “turk podshohining xotuni” asos solgan Tegin-cha ibodatxonasi shular jumlasidandir⁴. Tun yabg‘u-xoqon ham buddizmga eʼtiqod qilgan bo‘lib, 630 yilda Syuan Szanni qabul qilgan va undan tahsil olgan. Somoniylar 300-351/912-962 yillarda Kobul va G‘aznada zarb etgan kumush dirhamlarda buqa va otliq (Av), va Sri Khudavayaka (xudosi) deb o‘qiluvchi hindcha yozuvlar (Rv) tushirilgan. Shu tangalarning boshqa bir turlarida buqa, Sri Khudavayaka xudosi (Av) va otliq suratlari (Rv) tushirilgan.

Somoniylarning hokimi Bilga-teginning 320-326/932-938 yillarda Toxaristonning shimoli-sharqidagi Burj Kishm nomli zarbxonada chiqargan dirhamlarda Bilga-tegin, Sayf ad-Davla Mahmud G‘aznaviyning 385/995-96 yilda Andarobda zarb etgan dirhamlarida esa Nuh ibn Mansurning suratlari tasvirlangan⁵. Buqaning rasmi va xudo yoki hukmdorning surati buddaviy anʼanasida keng ishlatilgan.

Samarqanddagi O‘zbekiston FA Arxeologiya institutida Mansur ibn Nuh va uning o‘g‘li Ahmad ibn Mansurning ismi tushirilgan mis tanga (fals) saqlanadi. Bu tanganing yuz qismida mumtoz buddaviy mandalaning surati tushirilgan bo‘lib, u o‘rta asrlarda Xitoy, Tibet, Markaziy Osiyo va Sharqiy Turkistonda keng tarqalgan buddizmning shimoliy yo‘nalishlari Maxayana va Vajrayana (Tantrizm) taʼlimotlarida quyoshning ramzi bo‘lgan. Tarkibida 8 yaproqli gul rasmi tushirilgan mumtoz mandala Buddaning timsoli ham bo‘lgan va VIII-IXasrlarda keng tarqalgan Tantrizm buddaviy taʼlimotida muhim rol o‘ynagan. Tanganing orqa tarafidagi arabcha yozuvlarga ko‘ra, u 359/969-70 yilda Farg‘onada Somoniylarning hokimlari Qilich al-Hojib va Ahmad ibn Ali tomonidan zarb etilgan. Xuddi shunday mandalani Toshkentdagi Sanʼat galereyasidagi O‘zbekiston Milliy bankining numizmatik kolleksiyasida saqlanayotgan Qoraxoniylarga mansub ayrim tangalarda ham ko‘rish mumkin.

Somoniylarning buddizm bilan aloqalariga ishora qiluvchi dalillardan yana biri bu Buxorodagi Somoniylar maqbarasining devorlariga tushirilgan ramzlardir. Bu ramzlar murakkab geometrik kompozitsiyadan iborat bo‘lib, bir-birining ichidagi kvadrat shakllar va ularning o‘rtasida doira shakldan tashkil topgan. Xuddi shunday ramzlarni ilk o‘rta asrlarda Sharqiy Turkistonning eng yirik buddaviy markazlaridan biri bo‘lgan Dunxuan g‘or majmuasining devoriy suratlaridagi buddaviy rivoyatlarning tasvirlarida ham ko‘rish mumkin⁶. Bu maʼlumotlar, bizningcha, Somoniylarning asl kelib chiqishi masalasiga oydinlik kiritishda muhim rol o‘ynashi mumkin. Ulardan shunday xulosa kelib chiqadiki, Somon-xudot, islom dinini qabul qilganiga qadar, manbalarda ko‘rsatigandek, zardusht diniga emas, balki buddaviy diniga eʼtiqod qilgan. Bu esa islomgacha Somon-xudotning vatani bo‘lgan Balx shahrida buddizm hukmronlik qilgan⁷, degan xulosalarga to‘la mos keladi. Somon-xudotning moniylik diniga eʼtiqod qilgani ham ehtimoldan holi emas. Ilk o‘rta asrlarda Balx va uning atroflarida bir necha asr (III-VIII asrlar) davomida moniylarning kattagina jamoasi faoliyat ko‘rsatgan. VI asrda bu yerda moniylar va buddaviylarning yaqin aloqalari haqida dalolat beruvchi sehr haqidagi bir parfyan-moniy hujjati yozilgan.

Manbalardan maʼlumki, VII-VIII asrlarda Toxaristonda, xususan, Chag‘oniyonda moniylarning nufuzi juda ham yuqori bo‘lgan. Buddizm bilan moniylik O‘rta Osiyo va Markaziy Osiyo hududlarida uzoq vaqt davomida birga mavjud bo‘lganligi sababli buddizmning moniylikning sharqiy tarmog‘iga o‘tkazgan taʼsiri shunchalik kuchli bo‘lganki, hattoki moniylikga oid asarlarda Moniy baʼzan Budda deb ham atalgan. Ibn an-Nadimning (X asr) maʼlumotiga ko‘ra, Toxaristondan Movarounnahrga ilk ko‘chib o‘tganlar orasida somoniylar (as-samaniyya), yaʼni buddaviylardan tashqari moniylar bo‘lgan⁸.

Davomi bor…

Professor Shamsiddin Kamoliddin,
tarix fanlari doktori